مجهول المالک از منظر قانون مدنی و قانون ثبت
منظور از مجهول المالک در قانون مدنی و قانون ثبت اسناد و املاک چیست و رابطه منطقی حاکم بین آن ها چگونه است؟
مجهول المالک در قانون مدنی
مجهول المالک در قانون ثبت با مجهول المالک در قانون مدنی متفاوت است. در قانون مدنی از معنای لغوی مجهول المالک استفاده شده و آن عبارت است از اموالی که فاقد مالک خاص باشند و یا مالی که مالک آن مشخص نباشد. عواملی نظیر جنگ، سیل و بیماری، باعث میشود که برخی اشخاص، محل سکونت و سایر اموال خود را، ترک نمایند یا آنکه عواملی مثل سرقت و عدم یافتن صاحب مال باعث شوند که آن اموال، مجهول المالک شناخته شود. مستند نظریه مشورتی 7/1401/207 مورخ 1401/03/30 ، چنانچه مالک مال مسروقه با وجود انجام کلیه اقدامات و تحقیقات شناخته نشود، اموال مذکور از مصادیق اموال بلا‌صاحب و مجهول‌المالک است. اموال مجهول المالک، در دسته اموال عمومی قرار می گیرند که قانونگذار، مصرف آن را، اختصاص به فقرا داده‌است.
ماده 28 قانون مدنی:
اموال مجهول المالک با اذن حاکم یا ماذون از قبل او به مصارف فقرا می‌رسد.
مجهول المالک در قانون ثبت
برای درک بهتر از مجهول المالک در قانون ثبت باید با فرایند ثبت مقدماتی املاک آشنا باشید. به طور کلی مراحل عملیات مقدماتی ثبت املاک از طریق آگهی ثبت عمومی، مقدماتی، نوبتی و آگهی تحدیدی انجام می پذیرد که مالکین املاک ثبت نشده می بایست از طریق تسلیم اظهارنامه ثبتی، مالکیت خود را اعلام نمایند. حال چنانچه مالک ملک، نسبت به تسلیم اظهارنامه ثبتی اقدام ننماید ، ملک مجهول المالک شناخته می شود. به عبارت دیگر با توجه به ماده ۱۳۹ قانون ثبت مجهول المالک نسبت به اموال غیر منقول ذاتی است که در موعد مقرر مالک نسبت به تنظیم اظهارنامه ثبتی آن اقدام ننموده باشد و مالک از این طریق مالکیت خود را اعلام نکرده است ولو ملک دارای مالک معلوم باشد.
ماده 139 قانون ثبت اسناد و املاک:
در هر نقطه که اعلان ثبت عمومی شده و در تاریخ اجرای این قانون موعد مقرر برای تقدیم اظهارنامه‌ها منقضی گردیده و اعلان نوبتی منتشر شده، اداره ثبت نسبت به املاکی که اظهارنامه‌های مربوط به آن‌ها عودت داده نشده است اعلانی منتشر و به کسانی که حق تقاضای ثبت دارند 60 روز مهلت خواهد داد تا تقاضای ثبت نمایند. در مورد اظهارنامه‌هایی که در ظرف مدت مزبور داده میشود و یا قبل از این تاریخ ولی در خارج از مدت داده شده است مطابق ماده 12 عمل خواهد شد. املاکی که نسبت به آن‌ها در مدت مذکور فوق تقاضانامه داده نشود به عنوان مجهول‌المالک اعلان و تابع مقررات مذکور در ماده 12 خواهد بود، اگر چه قبل از تاریخ اجرای این قانون اداره ثبت آن ملک را در نتیجه تحقیقات خود به اسم اشخاصی اعلان کرده باشد.
رابطه منطقی مجهول المالک در قانون مدنی و ثبت
رابطه مجهول المالک در قانون ثبت و قانون مدنی از نوع رابطه عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی ممکن است مالی از منظر قانون مدنی مجهول المالک باشد اما قانون ثبت آن را مجهول المالک نداند. این موضوع اشامل دو حالت است؛ یا مال غیر منقول که مالک آن معلوم است، وی در فرجه مقرر درخواست ثبت آن ملک را ننموده باشد که در این صورت از نظر قانون مدنی این مال غیرمنقول مالک دارد اما از دیدگاه قانون ثبت مجهول المالک است. یا انکه مالی از نظر هر دو قانون ثبت و مدنی مجهول المالک باشد؛ مثل مال غیرمنقولی که مالک آن معلوم نباشد و اظهارنامه ثبتی نیز به ثبت نرسیده است.
درخصوص اراضی روستاها که عمدتاً فاقد شماره ثبتی هستند
پاسخ بر اساس نظریه مشورتی شماره 7/98/179 مورخ 1398/03/05 اداره کل حقوقی قوه قضاییه:
مرسوم است قسمتی از اراضی روستاها که عمدتاً فاقد شماره ثبتی هستند به عنوان اراضی مستثنیات شناخته می‌شوند. متولی اینگونه زمین ها در راستای منافع عمومی روستا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اراضی مذکور عمدتاً سابقه احیا و بهره‌برداری ندارد و به صورت طبیعی باقی مانده است و لذا داخل در تعریف اراضی موات موضوع ماده 1 قانون نحوه واگذاری و احیای اراضی در حکومت جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 می‌باشد و به موجب اصل چهل و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده 27 قانون مدنی، جزء انفال محسوب شده و در اختیار حکومت اسلامی است و به سبب استقرار این اراضی داخل در محدوده روستا برای استفاده عموم اختصاص یافته و در اختیار دهیاری‌ها قرار دارد.
اصل 49 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران:
دولت موظف است ثروت‌های ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوءاستفاده از موقوفات، سوءاستفاده از مقاطعه‌کاری‌ها و معاملات دولتی، فروش زمین‌های موات و مباحات اصلی، دایر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیرمشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت‌المال بدهد. این حکم باید با رسیدگی و تحقیق و ثبوت شرعی به وسیله دولت اجرا شود.
ماده 27 قانون مدنی:
اموالی که ملک اشخاص نمی‌باشد و افراد مردم می‌توانند آن‌ها را مطابق مقررات مندرجه در این قانون و قوانین مخصوصه مربوطه به هر یک از اقسام مختلفه آن‌ها تملک کرده و یا از آن‌ها استفاده کنند مباحات نامیده میشود مثل اراضی موات یعنی زمین‌هایی که معطل افتاده و آبادی و کشت و زرع در آن‌ها نباشد.
